T.C.
MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI
MEGEP
(MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)
MÜZİK ALETLERİ YAPIMI
BAĞLAMA YAPIMI İÇİN ÖN HAZIRLIK
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller;
- Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır).
- Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır.
- Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.
- Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilir.
- Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.
- Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.
Sevgili Öğrenci,
Mal ve hizmet üretimi yapan bütün sektörlerde, Üretimin belirli düzen ve kurallara göre yapılması daha kaliteli ürünler elde edilmesini sağlar.
Zanaatkârı; mal üretim sektöründe el becerisi ile değer yaratan kişi olarak tanımlarsak, bir bağlama yapmasının, ticari olarak hızlı ve ekonomik bağlama üretiminden ziyade, kaliteli bağlama yapmayı öncelikli olarak tercih etmesi, onu o denli iyi bir üretici yapar. Zanaatkâr kişinin bu tercihi, kendi zanaatına duyduğu saygıyı, dolayıyla da kendisine duyduğu saygıyı gösterir.
İyi bir zanaatkâr olarak, iyi bir bağlama (Kaliteli bir bağlama) yapmanın ön koşulu; iyi bir ön hazırlık yapmaktan geçer. Bağlama yapımı için ön hazırlıkların eksik ya da yanlış yapılması işin daha başından eksik ya da yanlış başlamasına sebep olacaktır. Dolayısı ile bağlama yapımının henüz başında ön hazırlıkların başarılı bir şekilde yapılması güzel, kaliteli, herkesin beğendiği ve takdir ettiği bir bağlamanın bizim tarafımızdan yapılmış olması, bizler için en büyük ödül olacaktır.
AMAÇ
Bu faaliyet sonunda uygun ortam ve gerekli donanım sağlandığında yapıma uygun bağlamayı seçebileceksiniz.
ARAŞTIRMA
Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır:
- Müzik aletleri yapan firmaların, firma katologlarında veya internet sitelerinde bulunan bağlama yapımı için yapılan ön hazırlık çalışmaları hakkında bilgi toplayınız.
- Müzik aleti satışı yapan firmaları gezerek, ürünler arasından bağlama ve bağlama ailesi sazlarının çeşitlerini inceleyerek birbirleri arasındaki ölçü ve biçim farklarını tespit etmeye çalışınız.
- Değişik düzenlerde çalınan halk müziği eserlerini dinleyerek, değişik düzenlere göre akort edilmiş bağlama seslerine kulak veriniz.
1. BAĞLAMA SEÇİMİ
Mızraplı Halk müziği enstrümanlarından bağlamayı yapmak için öncelikle kullanım alanı gelişmiş bağlama ailesinden hangisinin yapımına başlanacağına karar verilmelidir. Bunun için bağlama ve ailesi sazlarını özetle tanımak ve genel olarak bağlamanın anatomisini bilmek gerekir.
Bağlamanın Tarihsel Gelişimi
Bağlama ve ailesi sazlarını tanıyabilmemiz için öncelikle bu sazların atası olarak bilinen kopuzdan bahsetmemiz gerekir.
İlk çağlarda insanlar, avlanma yayına oku sürerek bir takım sesler çıkarmışlar ve adına ‘okluğ’ demişlerdir. Sonraları okluğun ucuna su kabağı ilave ederek ‘ıklığa’ dönüştürmüşler ve at kılından (At kuyruk kılı) yapılan yaylar ile de çalmaya çalışmışlardır. Su kabağının üst kısmına ince deriler gerdirip sap ilave etmişler ve kiriş telleri (Bağırsak teller) deri üzerinden geçirmek suretiyle sesin daha net çıkmasını sağlamışlardır. Yay ile çalınanlarına ‘Iklığ’, parmak veya mızrap ile çalınanlarına da ‘Kopuz’ adını verdikleri tarihsel belgelerden anlaşılmaktadır (Şekil 1.1 ).
En az 15 asırdan beri kullanılmış olan Kopuz (Şekil 1.1),bugün yerini Anadolu’da bağlama ve ailesi sazlarına bırakmış olmakla beraber bugün hâlâ Orta Asya’da kullanılmakta ve Orta Anadolu’nun bazı köylerinde değişik isimlerle (Kubuz-Kubur) çalınmaktadır.17 yüzyıl sonlarına doğru Anadolu’da genel olarak kopuz adı unutulmaya başlamış, zaman içinde biraz da şekil, biçim değiştirmiş olan bu enstrümana, bağlama denmeye başlanmıştır. Musikinin her türlü aletine ‘Saz’ denmesine karşın, Anadolu’da, bağlama çalgısına özel anlamda saz da denir.
Şekil 1.1: Iklığ ve Kopuz
Anadolu insanının bu enstrümana bağlama demesinin iki rivayeti vardır. Bunlardan birincisi, eskiden perdesiz olan kopuzun sapı üzerine kirişten yapılan perdelerin sapa bağlanması üzerine bu enstrümana Bağlama dendiği; ikincisi ise; Eskiden deriden yapılan göğsün yerine sonradan göğüs kısmının ağaç ile kaplanması, ağaç ile bağlanması sonucu bu çalgıya bağlama dendiğidir. İster göğsü bağlandığı için, isterse perdesine kiriş bağlandığı için olsun. Adına ister kopuz, ister saz, bağlama densin, bir gerçek var ki, bu çalgı aleti yüzyıllar boyu Anadolu insanının, duygularını aktaran bir tercüman olmuştur. Nice ozanlar, nice âşıklar bu çalgı ile çok değerli eserler bırakmışlardır. ‘Türk’ü anlamak için Türkü dinlemek gerek’ diyen Şemsi YASTIMAN ustanın bu sözü, türkünün ve dolayısı ile Türk halk müziğinin temel enstrümanı olan bağlamanın, Türk insanı için ne ifade ettiğinin en büyük göstergesidir. Bağlama, aynı zamanda Anadolu’nun en belirgin folklorik öğelerinden biridir.
Bağlamanın Kısımları
Bağlamanın kısımları genellikle insan uzuvlarından esinlenerek adlandırılmıştır. Sap ucuna baş, burgularına kulak, yüz kısmına (Ses tablosuna) göğüs, ses kutusuna ise gövde (Tekne) denmiştir (Bakınız, Şekil 1.3).
Şekil 1.3 : Bağlamanın Kısımları
Bağlamanın gövde kısmı armut-damla biçimindedir. Bu kısım ağaçlardan oyma yöntemi ile yapıldığı gibi çoğunlukla da ince ağaç dilimlerin kesilip birbirine kalıplarla eklenmesi ile yapılır. Elde edilen tekne (Gövde) ile orantılı olarak takılan sap üzerine kirişten veya misinadan yapılan perdeler bulunur. Bağlama üzerinde alt eşik ve baş eşik olmak üzere iki eşik bulunur. Bu eşikler üzerinden burgularla gerilmiş olan tellerin, mızrap ile veya parmak ucu ile titretilmesi ile ses veren bir çalgı aletidir.
Eskiden kirişten (Bağırsak tel) yapılan teller bugün artık yerini, çelikten, pirinçten veya çelik üzerine bakır sarılı tellere bırakmıştır. Gene eskiden sert kiraz ağacı kabuğundan yapılan mızraplar (Tezeneler), bugün artık yerini plastik olanlarına devretmiştir.
Bağlama Çeşitleri
Şekil 1. 4: Bağlama örnekleri
Bağlama ailesinin tüm sazları, gövde, göğüs ve sap olmak üzere üç ana parçadan oluşur. Sazların Gövde (Tekne) büyüklükleri ve sap uzunluklarına göre ve üzerine takılan tel sayısı ve çeşitlerine göre değişik isimler alır. Bundan başka bağlamalar temel olarak tekne yapımına göre adlandırılır.
Tekne yapımına göre bağlamalar iki çeşittir.
Oyma Bağlamalar
Tekne kısmının iyi kurutulmuş tomruk gövdelerinin çeşitli el aletleri ile oyulmasıyla hazırlanmış olanlarına ‘ Oyma bağlama’ denir (Bakınız, Şekil 1.6).
Oyma bağlamaların tekneleri, ne kadar ince kalınlıkta oyulursa, o kadar iyi ses verir. Yapımı zahmetli ve bir o kadar da masraflı bir yöntemdir. Ağacı kurutmak fazla zaman alır. Oyma tekniğinin, çok fazla fire vererek, değerli bir varlık olan ağaç ham maddesinin gereksiz israfına yol açması başka bir dezavantajıdır.
Bağlama yapımı yirminci yüzyılın ortalarına kadar hep oyma tekniği ile yapılmıştır, dilimli tekne yapımına 1950’li yıllarda başlanmış olması ve ilk başlarda oyma sazlar kadar kaliteli ses alınamaması, halk nezdinde oyma sazların daha iyi olduğu gibi bir kanının oluşmasına sebep olmuştur. Oysa dilimli tekne yapım tekniğinin sonradan daha da geliştirilmesi bu yaygın yanlış kanaati değiştirmiştir.
Yaprak Bağlamalar (Dilimli Bağlamalar)
4-5 mm kalınlığında, 30-40 mm genişliğinde ve 550-600 mm uzunluğunda iyi kurutulmuş masif (Ağaç) parçaların kalıp ile birbirine yapıştırılarak eklenmesi sonucu oluşturulan teknelerden yapılan bağlamalara yaprak bağlamalar diğer bir adıyla dilimli sazlar denir.
Dilimli tekneler, hem daha pratik yapılışı hem de daha az maliyetli ve estetik bir görünüm vermesi dolayısı ile günümüzde daha çok tercih edilen bir yöntemdir.
